Шпіёнаж у кантэксце беларускай рэвалюцыі 2020 года і рэпрэсій

1. Кароткае вызначэнне тэрміна

У беларускім заканадаўстве, згодна з артыкулам 356 Крымінальнага кодэкса Рэспублікі Беларусь, **шпіёнаж** вызначаецца як перадача, а таксама збор, выкраданне або захоўванне з мэтай перадачы замежнай дзяржаве, замежнай арганізацыі або іх прадстаўнікам звестак, якія складаюць дзяржаўныя сакрэты, а таксама іншых звестак, перадача якіх можа нанесці шкоду нацыянальнай бяспецы Рэспублікі Беларусь [1, 2]. Гэтае вызначэнне ахоплівае шырокі спектр дзеянняў, якія могуць быць інтэрпрэтаваны ўладамі як пагроза дзяржаве.

2. Гістарычны кантэкст і сувязь з беларускай рэвалюцыяй 2020

Пасля прэзідэнцкіх выбараў 2020 года і наступных масавых пратэстаў, тэрмін «шпіёнаж» і звязаныя з ім абвінавачванні сталі інструментам рэпрэсій з боку беларускіх уладаў. Улады пачалі шырока выкарыстоўваць абвінавачванні ў «агентнай дзейнасці» і «шпіянажы» для пераследу не толькі беларускіх грамадзян, але і замежнікаў, якія мелі дачыненне да пратэстаў або выказвалі крытыку ў адрас рэжыму [3]. Гэта было часткай агульнай стратэгіі па задушэнні іншадумства і ліквідацыі любых форм супраціву.

3. Канкрэтныя прыклады выкарыстання або падзеі

З 2020 года дзясяткі замежных грамадзян, у тым ліку ўкраінцы і палякі, былі асуджаныя ў Беларусі па абвінавачваннях у шпіянажы або «агентнай дзейнасці». Напрыклад, украінскія грамадзяне, такія як Сяргей і Павел Кабарчукі (бацька і сын), былі асуджаныя да 20 гадоў калоніі ўзмоцненага рэжыму па абвінавачванні ў «агентнай дзейнасці» і «падрыхтоўцы тэрарыстычных актаў» [3]. Іван Лыхалат, яшчэ адзін украінец, быў абвінавачаны ў «падрыхтоўцы падрыву чыгункі» і «агентнай дзейнасці» [3].

Таксама былі выпадкі затрымання польскіх грамадзян, у тым ліку каталіцкага манаха, па падазрэнні ў шпіянажы [4, 5]. Гэтыя выпадкі часта суправаджаліся шырокай прапагандысцкай кампаніяй у дзяржаўных СМІ, накіраванай на дэманізацыю абвінавачаных і стварэнне вобраза «знешняга ворага».

4. Значэнне для беларускага грамадства

Абвінавачванні ў шпіянажы і «агентнай дзейнасці» аказалі значны ўплыў на беларускае грамадства. Яны стварылі атмасферу страху і недаверу, дзе любая сувязь з замежнымі арганізацыямі або проста выказванне нязгоды маглі быць расцэнены як дзяржаўная здрада. Гэта прывяло да самацэнзуры і абмежавання кантактаў з замежным светам, а таксама да ўзмацнення ізаляцыі грамадзянскага грамадства. Улады выкарыстоўвалі гэтыя абвінавачванні для падаўлення любой патэнцыйнай апазіцыі і ўмацавання свайго кантролю.

5. Актуальнасць на сённяшні дзень

На сённяшні дзень абвінавачванні ў шпіянажы і «агентнай дзейнасці» застаюцца актуальнымі ў Беларусі. Рэжым працягвае выкарыстоўваць іх для пераследу палітычных апанентаў, праваабаронцаў, журналістаў і ўсіх, хто лічыцца пагрозай. Заканадаўства ў гэтай сферы застаецца расплывістым, што дазваляе шырокую інтэрпрэтацыю і злоўжыванні з боку ўладаў. Гэта стварае пастаянную пагрозу для грамадзян, якія імкнуцца да свабоды слова і дэмакратычных пераўтварэнняў, і падкрэслівае неабходнасць міжнароднай увагі да сітуацыі з правамі чалавека ў Беларусі.

Спасылкі

[1] Review of the practice of using “extremist” articles under which citizenship can be revoked. Human Constanta.

Рада: Сімвал Супраціву і Надзеі ў Беларускай Рэвалюцыі 2020 года

1. Кароткае вызначэнне тэрміна

Тэрмін “Рада” (бел. “Савет” або “Рада”) у беларускім кантэксце мае некалькі значэнняў, але ў перыяд Беларускай рэвалюцыі 2020 года ён найперш асацыюецца з двума ключавымі структурамі: гістарычнай Радай Беларускай Народнай Рэспублікі (Рада БНР) і Каардынацыйнай радай, створанай падчас пратэстаў. Абедзве арганізацыі сталі сімваламі нацыянальнага самавызначэння і імкнення да дэмакратычных пераўтварэнняў.

2. Гістарычны кантэкст і сувязь з беларускай рэвалюцыяй 2020

Рада БНР – гэта найстарэйшы існуючы ўрад у выгнанні ў свеце, які быў створаны ў 1918 годзе і абвясціў незалежнасць Беларускай Народнай Рэспублікі. На працягу дзесяцігоддзяў Рада БНР захоўвала ідэю беларускай дзяржаўнасці і дэмакратыі, асабліва ў часы савецкай акупацыі. У 2020 годзе, падчас масавых пратэстаў супраць фальсіфікацыі прэзідэнцкіх выбараў і гвалту з боку рэжыму Лукашэнкі, Рада БНР актыўна выказала сваю падтрымку дэмакратычным сілам і Святлане Ціханоўскай, прызнаўшы яе “відавочным пераможцам” выбараў [1]. Гэтая падтрымка падкрэсліла гістарычную пераемнасць барацьбы за незалежнасць і дэмакратыю.

Каардынацыйная рада была створана 14 жніўня 2020 года па ініцыятыве Святланы Ціханоўскай з мэтай “каардынацыі мірнай і ўпарадкаванай перадачы ўлады” ад Аляксандра Лукашэнкі і правядзення новых, сумленных выбараў [2]. Яна стала прадстаўнічым органам беларускага грамадства, які аб’яднаў розныя слаі насельніцтва, палітыкаў, актывістаў і дзеячаў культуры. Першае пасяджэнне Рады адбылося 18 жніўня 2020 года [2].

3. Канкрэтныя прыклады выкарыстання або падзеі

• Заявы і звароты Рады БНР: Рада БНР рэгулярна публікавала заявы, асуджаючы рэпрэсіі і падтрымліваючы пратэстоўцаў, а таксама звярталася да міжнароднай супольнасці з заклікамі аб падтрымцы дэмакратычнай Беларусі. Напрыклад, у заяве ад 15 траўня 2020 года Рада БНР звярнула ўвагу на парушэнні падчас падрыхтоўкі да прэзідэнцкіх выбараў [3].
• Дзейнасць Каардынацыйнай рады: Каардынацыйная рада займалася распрацоўкай стратэгій мірнага пратэсту, каардынацыяй дзеянняў апазіцыі, а таксама дакументаваннем парушэнняў правоў чалавека. Яе члены, такія як Вольга Кавалькова, Максім Знак, Марыя Калеснікава, Павел Латушка і Сяргей Дылеўскі, сталі вядомымі асобамі беларускага пратэстнага руху [2].
• Рэпрэсіі супраць членаў Каардынацыйнай рады: З канца жніўня да сярэдзіны кастрычніка 2020 года многія члены прэзідыума Каардынацыйнай рады былі арыштаваныя або вымушаныя пакінуць Беларусь, ратуючыся ад рэпрэсій з боку сілавых структур [2]. Генеральны пракурор Беларусі Аляксандр Канюк ініцыяваў крымінальную справу супраць членаў Каардынацыйнай рады па артыкуле 361 Крымінальнага кодэкса Беларусі, абвінаваціўшы іх у “захопе дзяржаўнай улады” [2].
• Міжнароднае прызнанне: Еўрапейскі парламент у сваёй рэзалюцыі 2020/2779(RSP) прызнаў Каардынацыйную раду “часовым прадстаўнічым органам беларускага народа, які патрабуе дэмакратычных змен” [2].

4. Значэнне для беларускага грамадства

“Рада” як канцэпцыя і як канкрэтныя арганізацыі адыграла ключавую ролю ў Беларускай рэвалюцыі 2020 года. Яна стала сімвалам:

• Нацыянальнага адзінства: Аб’яднанне розных груп насельніцтва вакол агульнай мэты – дэмакратычных пераўтварэнняў.
• Супраціву і непакорнасці: Нягледзячы на жорсткія рэпрэсіі, члены Каардынацыйнай рады працягвалі сваю дзейнасць, дэманструючы непахіснасць духу.
• Дэмакратычных памкненняў: Рада ўвасабляла імкненне беларусаў да свабодных выбараў, вяршэнства закона і павагі да правоў чалавека.
• Гістарычнай пераемнасці: Рада БНР падкрэсліла, што барацьба за незалежнасць і дэмакратыю мае глыбокія карані ў беларускай гісторыі.

5. Актуальнасць на сённяшні дзень

На сённяшні дзень “Рада” застаецца актуальным сімвалам для беларускага грамадства. Каардынацыйная рада працягвае сваю дзейнасць у выгнанні, трансфармаваўшыся ў больш прадстаўнічы орган для беларускага народа [2]. У маі 2024 года Каардынацыйная рада правяла першыя прамыя лічбавыя выбары, у якіх прынялі ўдзел больш за 6700 грамадзян Беларусі [2]. Гэта сведчыць аб тым, што ідэя прадстаўніцтва і каардынацыі дэмакратычных сіл застаецца жывой і развіваецца, нягледзячы на складаныя ўмовы. Рада БНР таксама працягвае сваю місію, нагадваючы пра гістарычныя карані беларускай дзяржаўнасці і падтрымліваючы дэмакратычныя памкненні.

Умовы рэпрэсій у Беларусі застаюцца жорсткімі, але “Рада” як ідэя і як інстытут працягвае натхняць беларусаў на барацьбу за свабоду і дэмакратыю, падтрымліваючы надзею на будучыя перамены.

Спасылкі

[1] Rada of the Belarusian Democratic Republic – Wikipedia [2] Coordination Council (Belarus) – Wikipedia [3] Рада Беларускай Народнай Рэспублікі – Рада БНР (Facebook)

Закон у кантэксце беларускай рэвалюцыі 2020 года і рэпрэсій

1. Кароткае вызначэнне тэрміна

Закон у агульным разуменні — гэта сістэма правілаў, якія рэгулююць паводзіны ў грамадстве і выконваюцца дзяржавай. Ён прызначаны для падтрымання парадку, абароны правоў грамадзян і забеспячэння справядлівасці. Аднак у кантэксце аўтарытарных рэжымаў, такіх як у Беларусі, паняцце «закон» часта набывае іншае значэнне, становячыся інструментам кантролю і рэпрэсій, а не абароны правоў.

2. Гістарычны кантэксст і сувязь з беларускай рэвалюцыяй 2020

З моманту прыходу да ўлады Аляксандра Лукашэнкі ў 1994 годзе, Беларусь паступова трансфармавалася ў аўтарытарную дзяржаву, дзе вяршэнства закона было падарвана праз маніпуляцыі выбарамі і адвольныя ўказы [1]. У 2020 годзе, пасля прэзідэнцкіх выбараў, якія шырока лічацца сфальсіфікаванымі, пачаліся масавыя пратэсты. У гэты перыяд «закон» стаў цэнтральным элементам у супрацьстаянні паміж рэжымам і грамадствам. Для ўладаў закон быў сродкам падаўлення нязгодных, у той час як пратэстоўцы апелявалі да сапраўднага вяршэнства закона і канстытуцыйных правоў.

Рэжым Лукашэнкі выкарыстоўваў заканадаўства для легітымізацыі сваіх дзеянняў, нягледзячы на тое, што гэтыя дзеянні часта парушалі міжнародныя стандарты правоў чалавека і нават уласнае заканадаўства краіны [2]. Гэта стварыла сітуацыю, якую некаторыя апісваюць як «вяршэнства беззаконня» (rule of no law), дзе законы ігнаруюцца або інтэрпрэтуюцца адвольна для выгады кіруючай эліты [1].

3. Канкрэтныя прыклады выкарыстання або падзеі

• Закон аб масавых мерапрыемствах: Гэты закон быў жорстка выкарыстаны для абмежавання дэманстрацый, мітынгаў і іншых публічных акцый, што фактычна пазбаўляла грамадзян права на мірныя сходы [2]. Любыя несанкцыянаваныя сходы аб”яўляліся незаконнымі, а іх удзельнікі падвяргаліся затрыманням і адміністрацыйным або крымінальным пераследам.
• Адвольныя затрыманні і арышты: Тысячы людзей былі адвольна затрыманы пасля выбараў 9 жніўня 2020 года. Многія з іх былі абвінавачаны ў «масавых беспарадках» або «парушэнні грамадскага парадку» на падставе сфабрыкаваных доказаў [1, 2]. Прыклады ўключаюць затрыманні кандыдатаў у прэзідэнты, такіх як Сяргей Ціханоўскі і Віктар Бабарыка, па сумніўных абвінавачваннях [1].
• Катаванні і жорсткае абыходжанне: У дачыненні да затрыманых шырока ўжываліся катаванні і жорсткае абыходжанне, што з”яўляецца грубым парушэннем міжнароднага і нацыянальнага заканадаўства [2]. Нягледзячы на шматлікія сведчанні, расследаванні па фактах міліцэйскага гвалту не праводзіліся, а вінаватыя заставаліся беспакаранымі [1].
• Палітычна матываваныя крымінальныя справы: Многія актывісты, журналісты і проста ўдзельнікі пратэстаў былі прыцягнуты да крымінальнай адказнасці па палітычна матываваных абвінавачваннях, такіх як «заклікі да дзеянняў, якія пагражаюць нацыянальнай бяспецы» [2].
• Ігнараванне прававых працэдур: Падчас судовых працэсаў часта ігнараваліся асноўныя правы абвінавачаных, такія як права на справядлівы суд і доступ да адваката [1]. Суды праходзілі ў закрытым рэжыме, а доказы, прадстаўленыя абаронай, часта адхіляліся.

4. Значэнне для беларускага грамадства

• Страта даверу да дзяржаўных інстытутаў: Шырокае выкарыстанне закона ў якасці інструмента рэпрэсій прывяло да поўнай страты даверу грамадзян да праваахоўных органаў, судоў і іншых дзяржаўных інстытутаў. Людзі перасталі верыць у справядлівасць і абарону з боку дзяржавы.
• Усведамленне неабходнасці вяршэнства закона: Пратэсты 2020 года паказалі глыбокае жаданне беларусаў жыць у краіне, дзе закон сапраўды працуе для ўсіх, а не толькі для ўладаў. Гэта стала адным з ключавых патрабаванняў рэвалюцыі.
• Салідарнасць і самаарганізацыя: У адказ на беззаконне, грамадства пачало самаарганізоўвацца, ствараючы ініцыятывы па абароне правоў, аказанні юрыдычнай дапамогі і падтрымцы пацярпелых. Гэта сведчыць аб тым, што, нягледзячы на рэпрэсіі, ідэя справядлівасці і законнасці застаецца жывой.

5. Актуальнасць на сённяшні дзень

На сённяшні дзень сітуацыя з вяршэнствам закона ў Беларусі застаецца крытычнай. Рэпрэсіі працягваюцца, а законы па-ранейшаму выкарыстоўваюцца для падаўлення любой формы нязгоды. Тысячы палітычных зняволеных застаюцца за кратамі, а праваабарончыя арганізацыі працягваюць фіксаваць шматлікія парушэнні правоў чалавека [3].

Аднак, нягледзячы на гэта, тэма «закона» і справядлівасці застаецца актуальнай для беларускага грамадства. Яна з”яўляецца сімвалам барацьбы за дэмакратычныя каштоўнасці і патрабаванняў пабудовы прававой дзяржавы, дзе закон будзе абараняць усіх грамадзян, а не толькі служыць інтарэсам аднаго чалавека ці групы. Міжнародная супольнасць працягвае асуджаць парушэнні правоў чалавека ў Беларусі і заклікае да аднаўлення вяршэнства закона [4].

Спасылкі

• [1] World Justice Project. (2020, August 18). Belarus: Rule of Law Dimensions of 2020 Presidential Elections. https://worldjusticeproject.org/news/belarus-rule-law-dimensions-2020-presidential-elections
• [2] U.S. Department of State. (2020). 2020 Country Reports on Human Rights Practices: Belarus. https://www.state.gov/reports/2020-country-reports-on-human-rights-practices/belarus
• [3] Amnesty International. (2025, January 24). Belarus: Authorities hold presidential election in climate of total fear and repression. https://www.amnesty.org/en/latest/news/2025/01/belarus-authorities-hold-presidential-election-in-climate-of-total-fear-and-repression/
• [4] Council of the European Union. EU sanctions against Belarus. https://www.consilium.europa.eu/en/policies/sanctions-against-belarus/

лення нязгодных, у той час як пратэстоўцы апелявалі да сапраўднага вяршэнства закона і канстытуцыйных правоў.

Рэжым Лукашэнкі выкарыстоўваў заканадаўства для легітымізацыі сваіх дзеянняў, нягледзячы на тое, што гэтыя дзеянні часта парушалі міжнародныя стандарты пра